Esteribarko kontzejua da, eta 115 biztanle ditu (2020). 525 m-ko altueran dago eta Iruñetik 17,7 km-ra, Arga ibaiaren eskuinaldean. Mugakide ditu iparraldean Imbuluzketa eta Zubiri, ekialdean Ilarratz eta mendebaldean Larrasoaña.
Garai batean errege-erreginen jaurerria izan zen, eta dirudienez, XIV. mendearen lehen erdian nabarmen jaitsi zen hango biztanleria. 1280an, 30 soldata eta 7 kahiz eta erdi garagar zor zituen urtero, eta 1427an, zerga 3 kahiz eta 3 soldatakoa izatera pasa zen, izan ere, nekazari bakarra bizi baitzen bertan, beste bost bizilagunak kapareak izanda. Armeria jauregia, Juan de Olague titularrari enbargatu zioten (1750), eta Erresumako Diputazioaren diru-gordailuari atxiki zitzaion. XIII. mendean ondasunak zituzten Urdaitzen Jerusalemgo San Joan ospitaletegiek.
1835-1845eko erreformetara arte, bailarako diputatuak eta etxeen artean txandaka hautatzen zen herriko errejidoreak gobernatzen zuten tokia, (hamalau etxe eta hondatutako bat XVIII. mendearen amaieran, eta hamalau bizilagun 1849an). Azken data honetan, abadearen aurkezpen-eskubidea auzokoena zen, eta Arga gainean irin-errota bat zegoen. XX. mendearen hasieran Inbuluzketan egin bezala, herriko nekazariak finantzatzeko Caja Rural eratu zen, izaera kooperatiboa zuen tokiko erakundea. Honek, interes txikiko kredituak ematen zizkien haziak, lanabesak edota ustiategiak hobetzeko hitzaren berme hutsarekin, eta maileguen ordainketa uzta garairako utzita.
San Migel parrokia-eliza XX. mendeko eraikin modernoa da. Sute larria jasan zuen eliza zaharra ordezkatu zuen, ia arrastorik utzi ez zuen malda handiko gain baten gainean. San Migel ermita zegoen tokian eraiki zuten eliza berria, eta ez da ezer kontserbatzen.
XVII. mendeko tipologia berezia du: gurutze latindarreko oinplanoa, hiru ataleko nabea, gurutzadura eta burualde zuzena, eta Ebanjelioaren aldetik nabearen erdiko tarteari irekitako bataiarria. Eliza luneto-gangaz estalita dago, gurutzadura izan ezik, ertzetakoa baita, eta oso fajoi lauak ditu. Korua nabearen oinaldean dago, arku eskartzanoa eta zeru alaiez estalia dituela. Sakristia ertz-gangaz estalita dago eta burualdeari atxikita dago Epistolaren aldetik.
Urdaizko Jauregia armeria-jauregi gisa ageri da Erresumaren nomina ofizialean. 1535ean, epaimahaiak erabaki zuen salbuespen-pribilegioa izan behar zuela, eta jabea Guillén de Viscarret zela. 1723ko Comptos Ganberako zerrendan, Lucía de Olloki da jabea. Katalina Ilarregik, Diego de Olagueren alargunak, auzira jo zuen kuartelen aurka 1744an. 1750. urtearen inguruan, Erresumaren jabetza bihurtu zen, Diputazioaren administrazioaren pean, Juan de Olague gordailuzainari kontuetan eginiko aferagatik. Garai batean lotura-ondasun deitzen zirenen baitan integratu zen. Armagintzaren Liburuaren arabera, armarria zilarrezkoa zuen, gurutze horzdun eta leun-lepatukoa, zortzi otso beltzek lagunduta, eta binaka, urrezko sotuer batez kargatutako lau gule-billeterekin, aldaera txiki batzuekin, arma horiek zeramatzan 1275 Urdaizko Fortún Iñigezek, Ausako gazteluko alkaideak.
Luskozubiko zubia. Esku-zubi edo Eskusibil bezala ere ezagutzen da. Ez dago berez, Arga ibaiaren gainean, baizik eta Inbuluzketako errekaren gainean, errepide zaharraren ibilbidean, Arga ibaiaren ibilgutik oso gertu. Erdi Aroko jatorria du eta bao zorrotz bakarra du. Garai modernoetan, hormigoizko xafla handi bat jarri zen gainean. Bere arkupean, 1391n, Coleta de Bonilla erromesaren gorpua aurkitu zen.
Presa, errota eta zentrala, ureztapena eta Urdaizko bainatzeko gunea. Errota Argaren ezkerraldean jarri zen, Urdaitz herritik 600 metro ibaian behera, harriz egindako presa batekin. Irin-asmamena XIX. mendearen erdialdetik dago martxan. Lehenago, Errotaren ubide bat agertzen da 1785eko notario-dokumentu batean. Multzo hidraulikoaren jatorria XVI. mendearen erdialdera artekoa izan daiteke gutxienez, orduan bi presaren berri baita, eta iduriz, egurretarako pasabideagatik kobratzen zen. Bata Zolinako bizkondearena zen eta bestea kontzejuarena. Ziur aski, instalazio desberdinei erantzungo liekete. Bilketa – 1.250 litro segundoko eta 3,80 m-ko jauzia – aipatutako errota eta 0,5 ha-ko familiako ureztatze txiki baten goratze-ponpa elikatzeko erabili zen antzina. Denborarekin, errota zentral hidroelektriko bihurtu zen. 2003-2004 urteetan zehar zentralaren kanala eta eraikina zaharberritu dira. Errota honekin lotzen dira Errotabiskarreko toponimoa, 1892ko katastroan eta Errotazelaia, 1901eko katastroan. Baita 1901ean azaltzen den Errotaren “pineral” delakoa eta Presagaña izenak ere. Errota zaharretik gertu, errepidearen beste aldean, eraikin bat eraiki zen, beharbada garai batean errotariaren etxebizitza izan zena eta okindegi bat ere izan zuena. Gaur egun, jatetxe ezagun bat da, bi Michelin izar dituena. Garai bateko zenbait elementu gordetzen dira, hala nola mazoak, gurpilak edota transmisio uhalak.
Urdaizko zubia. XX. mendearen lehen erdialdekoa da. Erdi-puntuko bi arku eta pilare bat ditu, eta hormigoizkoa da. Agian beste zaharrago baten gainean altxatuko zen, izan ere, 1550ean Urdaizko zubian egurra pasatzeagatik kobratzen zela jasota baitago. 1786an zehaztugabeko kokapena duen Zubialde izeneko bat ere agertzen da paperetan. Bi aipamen horiek zubi honi edo Luskozubiri buruzkoak izan daitezke.
Uztaileko hirugarren asteburuan ospatzen dira San Migel Goiangeruaren omenez.
ITURRIAK
* Diccionario geográfico-histórico de España por la Real Academia de la Historia, I. atala, Nafarroako Erresumaren, Bizkaiko Jaurerriaren eta Araba eta Gipuzkoako probintzien bilduma egiten duena (1802). * Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar de Pascual Madoz (1845-50). * Nafarroako Unibertsitateko Artxibo Etnografikoa. * Nafarroako Herri Artxiboa. * Nafarroako Entziklopedia Handia.
